Қазақстан Республикасы Конституциясы мен заңдары азаматтардың ар-ұжданы мен дін ұстану еркіндігін қорғауға кепілдік береді. Конституция конфессиялық, этникалық және басқа да белгілерге байланысты кез келген сипаттағы дискриминацияға тыйым салады. Қазақстан Республикасы Конститутция бойынша зайырлы мемлекет. Зайырлы мемлекет деп саяси шешімдер қабылдауда қандай да бір діннің құндылықтарына сүйенбеу, яғни дін мемлекеттен бөлінген дегенді білдіреді, бірақ бұл дінді қоғамнан аластату емес, сондай-ақ ол қоғамдық-саяси билікті ұйымдастырудың негізгі нысаны ретінде мемлекеттің рөлін сақтай отырып, мемлекет пен діни ұйымдардың ықпал ету салаларын ажыратуға ықпал етеді. Зайырлы мемлекеттерді жіктеу критерийлері: 1) мемлекет пен діни ұйымдар әріптестігінің болуы және 2) діннің мемлекеттің құқықтық жүйесіне әсер ету. Бұл өлшемдер зайырлы мемлекеттердің 4 түрін бөлуге мүмкіндік береді: преференциалдық, эквипотенциалды (мемлекет діни ұйымдарды мемлекеттік өмірден барынша оқшаулауға ұмтылады), контаминациялық, сәйкестендіру (мемлекеттің діни ұйымдармен ынтымақтастығы).
Тәуелсіздік жылдары Қазақстанда әлеуметтік институт ретінде діннің рөлі мен функциясында елеулі өзгерістер орын алды. Мемлекет діни қатынастардың маңыздылығын түсіне отырып, мемлекет пен діни институттардың өзара әрекет етуіне қатысты тиісті саясат қалыптастыруға тырысты. Өз кезегінде, Қазақстандағы дін саясатының өзектілігіне байланысты діни қарым-қатынас мәселелерін реттеуге жекелеген мемлекеттік органдар жұмыс атқарды.
2009 жылғы өткізілген соңғы Ұлттық санақтың қорытындысы бойынша, сауалнамаға дәстүрлі көрсеткіштермен қатар, дін ұстану туралы пункт қосылып, ислам дінін ұстанушылар саны тұрғындардың — 70,2% және христиан дінін ұстанушылардың жалпы саны тұрғындардың — 26,3% құрап, Қазақстанда бұл діндердің ең көп таралғанын көрсетті.
Бұл ретте ислам дінін ұстанушылардың көбін тиісті этностың жалпы санынан, қазақтар – 98,3%, өзбектер – 99,1%, ұйғырлар – 98,4%, түріктер – 99,1%, әзірбайжандар – 94,8%, дұнғандар – 98,9%, күрдтер – 98,3%, тәжіктер – 97,8%, шешендер – 93,7% және қырғыздар – 96,7% құрайды.
Христиандар арасындағы топтың көп бөлігін славян ұлтының өкілдері құрайды: орыстар – 91,6%, украиндар – 90,7%, белорустар – 90,2%.
Республикада иудаизм кеңінен таралмаған, сондай-ақ тұрғындар арасында буддизм ұстанушылары да көп емес.
Бұл заң, Қазақстан Республикасының өзін демократиялық, зайырлы мемлекет ретінде танытып, әр адамның ар-ождан бостандығының құқығын бекітіп, олардың діни көзқарастарына қарамастан, құқықтарының теңдігіне кепілдік беретін конституциялық ережелерге сүйенеді. Халықтың рухани өмірі мен мәдениетінің дамуында ханафи бағытындағы ислам діні мен православиелік христиан дінінің тарихи рөлі мойындалады, Қазақстан халқының рухани құндылықтарымен сай келетін басқа да діндерге құрмет көрсетіледі, конфессияаралық келісімнің, діни толерантылық пен азаматтардың діни көзқарастарына құрметпен қараудың маңыздылығына көңіл бөлінеді. Дегенмен, құқықтық жағынан қарағанда ханафи бағытындағы ислам діні мен православиелік христиан дінінің ешқандай құқықтық артықшылықтары жоқ.
Қазақстан Республикасының 2017-2020 жылдарға арналған Дін саласындағы мемлекеттік саясатының тұжырымдамасын жүзеге асырудың аясында Қазақстан Республикасы Дін істері мен азаматтық қоғам министрлігінің дін саласындағы мемлекеттік саясаты тұжырымдамасында көрініс тапқан Қазақстан Республикасының стратегиялық қызығушылықтарына сүйене отырып, «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне діни қызмет және діни бірлестіктер мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» (бұдан ары – заң жобасы) Қазақстан Республикасы Заңының жобасы дайындалып, ол қазіргі таңда Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының қарауына берілген.
Заң жобасын дайындаудың басты мақсаты мемлекеттік-конфессиялық қатынастарды қамтамасыз ету бойынша шараларды жетілдіру, діни әрекет етуші субъектілердің құқықтары мен міндеттерін нақтылау және дін саласын реттеу болып табылады. Министрлік тарапынан алғаш рет дайындалған заң жобасында (2017 ж. тамыз) 60 түзетулер (3 кодекс пен 12 заңға) енгізу ұсынылды.
Заң жобасының нормалары бұрын соңды болып көрмеген талқылаудан өтті. Осылайша, 2017 жылдың тамызынан бастап республикалық және аймақтық деңгейдегі 2000 астам шаралар өткізілді. Заң жобасы эксперттердің, діни бірлестіктер өкілдерінің және мемлекеттік органдар, теологтар, бұқаралық ақпарат құралдары мен үкіметтік емес ұйымдардың, дипломатиялық өкілдіктер мен халықаралық ұйымдардың, оның ішінде Астанадағы ЕҚЫҰ бағдарламасының кеңсесі мен Орталық Азияға арналған адам құқықтары жөніндегі БҰҰ бас комиссары басқармасының қатысуымен әртүрлі деңгейдегі 11 диалогтық алаңда кеңінен талқыланды.
Заң жобасын дайындау барысында көптеген дамыған елдердің тәжірибесі қарастырылып, Қазақстан Республикасында ратификацияланған халықаралық келісімдер де зерттелді. Атап айтқанда, БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі комитеттің ескертулеріне сәйкес, заң жобасына азаматтардың дінге қатыстылығына байланысты, оның ішінде дінге сенбейтін азаматтардың да тең құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі нормаларды енгізу ұсынылды. Бұл қосымша дін ұстану еркіндігі, оның ішінде өзін ешқандай дінге қатыстырмау еркіндігіне кепілдік берілетін көптеген батыс елдерінің тәжірибесіне сәйкес келеді.
Тұтастай алғанда, заң жобасын қабылдау діни субъектілердің дін ұстану кезіндегі өз құқықтарын жүзеге асыру барысындағы жауапкершілігін арттыруға мүмкіндік бере отырып, оны деструктивті мақсатта қолдану жағдайын азайтады.
Үкіметтің зайырлы мемлекет, конфессияаралық және этникааралық келісім принциптерін сақтап, нығайтуға қатысты қабылдап отырған шаралары қазақстандық қоғамның қызығушылықтарына жауап береді де, діни ұсыныстар дін саласындағы құқықтық нормаларды либерализациялауға бағытталады.
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, «Саясаттану» кафедарсының доценті, саяси ғылымдар кандидаты Тулебаева Меруерт Кенжебайқызы